De burgemeester: verbinder, bestuurder en gezicht van de gemeente

De burgemeester is een unieke figuur in het Nederlandse openbaar bestuur. Anders dan wethouders wordt de burgemeester niet gekozen door de gemeenteraad, maar benoemd door de Kroon. Deze bijzondere positie maakt de burgemeester tot meer dan alleen een bestuurder: het is het gezicht van de gemeente, de voorzitter van zowel gemeenteraad als college van B&W, en de eindverantwoordelijke voor openbare orde en veiligheid.

Maar wat doet een burgemeester nu precies? Welke uitdagingen komen er op dit ambt af? En hoe gaan burgemeesters om met de spanningen tussen hun verschillende rollen? Van openbare ordehandhaving tot crisismanagement, van representatie tot daadkrachtig leiderschap: het burgemeestersambt vraagt om veelzijdigheid.

Meer dan ceremoniemeester

Veel mensen kennen de burgemeester vooral van officiële gelegenheden: het openen van nieuwe voorzieningen, het voorzitten van herdenkingen, het verwelkomen van jubilerende inwoners. Deze ceremoniële taken zijn zeker belangrijk, maar vormen slechts een klein deel van het werk. De echte kracht van het burgemeestersambt ligt in de combinatie van verschillende rollen en verantwoordelijkheden.

Als voorzitter van het college van B&W stuurt de burgemeester het dagelijks bestuur aan. Als voorzitter van de gemeenteraad bewaakt hij of zij de kwaliteit van het democratisch debat. En als hoogste gezagsdrager op het gebied van openbare orde draagt de burgemeester de eindverantwoordelijkheid wanneer de veiligheid in het geding is.

Openbare orde en veiligheid: het kerndomein

De meest kenmerkende bevoegdheid van de burgemeester ligt op het terrein van openbare orde en veiligheid. Wanneer de rust in de gemeente wordt verstoord, is de burgemeester degene die moet ingrijpen. Dit kan variëren van het verbieden van een demonstratie tot het sluiten van panden bij drugscriminaliteit, en van noodverordeningen bij calamiteiten tot het aanpakken van ondermijnende criminaliteit.

Deze bevoegdheden maken de burgemeester tot een bestuurder met bijzondere macht, maar ook met grote verantwoordelijkheid. Foute beslissingen kunnen grote gevolgen hebben, zowel voor individuele burgers als voor de hele gemeenschap.

De spanning tussen bevoegdheid en verantwoordelijkheid

Een interessante paradox in het werk van burgemeesters is dat zij vaak verantwoordelijk worden gehouden voor zaken waar zij formeel geen bevoegdheid over hebben. Denk aan de werkloosheidscijfers in een gemeente, de kwaliteit van het onderwijs, of sociale problemen. Burgers en media kijken naar de burgemeester als eindverantwoordelijke, terwijl deze vaak moet samenwerken met andere organisaties en overheden om iets te bereiken.

Diversiteit in het burgemeestersambt

Het burgemeestersambt is lange tijd een bastion geweest van een beperkte groep. Maar de laatste decennia zien we gelukkig steeds meer diversiteit. Ahmed Aboutaleb was de eerste burgemeester met een Marokkaanse achtergrond in een grote Europese stad. Joyce Sylvester was de eerste zwarte vrouw die in Nederland het burgemeestersambt vervulde.

Deze diversiteit is belangrijk, niet alleen symbolisch, maar ook omdat burgemeesters de stad moeten vertegenwoordigen. In een steeds diversere samenleving is het essentieel dat burgemeesters verschillende gemeenschappen kunnen bereiken en verbinden.

Ondermijning en criminaliteit: nieuwe uitdagingen

Een van de grootste uitdagingen waar hedendaagse burgemeesters mee te maken krijgen, is ondermijnende criminaliteit. Georganiseerde misdaad probeert steeds vaker grip te krijgen op de bovenwereld: via vastgoed, horeca, en zelfs overheidsopdrachten. Burgemeesters staan vooraan in de strijd hiertegen, met bestuurlijke instrumenten zoals het sluiten van panden, het weigeren van vergunningen, of het opleggen van gebiedsverboden.

Maar deze strijd is niet zonder risico. Burgemeesters krijgen te maken met bedreigingen en intimidatie. Toch kiezen velen ervoor om door te zetten, omdat zij de integriteit van de samenleving willen beschermen.

Crisismanagement: de burgemeester aan het roer

Bij rampen en crises is de burgemeester de 'voorzitter van de veiligheidsregio' en daarmee het gezicht van de crisisbeheersing. Of het nu gaat om een brand, een overstroming, of een pandemie: de burgemeester moet snel beslissen, communiceren met inwoners, en samenwerken met hulpdiensten en andere overheden.

De coronacrisis heeft dit voor veel burgemeesters pijnlijk duidelijk gemaakt. Zij moesten lastige afwegingen maken tussen gezondheid en economie, tussen handhaving en begrip, tussen landelijk beleid en lokale maatwerk.

Het juridisch kader: wetten en bevoegdheden

Het werk van de burgemeester wordt gereguleerd door een veelheid aan wetten en regelgeving. De Gemeentewet vormt de basis, maar ook de Politiewet, de Opiumwet, de Wet openbare manifestaties en vele andere wetten geven de burgemeester specifieke bevoegdheden en verplichtingen.

Deze juridische kaders zijn belangrijk, maar kunnen ook beperkend werken. Burgemeesters moeten steeds laveren tussen wat juridisch mogelijk is en wat maatschappelijk nodig is. Dit vraagt om creativiteit en durf, maar ook om respect voor de rechtsstaat.

Artikel 13b Opiumwet: een krachtig instrument

Een van de meest besproken bevoegdheden is artikel 13b van de Opiumwet, dat burgemeesters de mogelijkheid geeft om panden te sluiten waar drugs worden verhandeld of geproduceerd. Dit bestuurlijk instrument is effectief gebleken in de strijd tegen drugscriminaliteit, maar roept ook vragen op over rechtvaardigheid en evenredigheid.

Netwerkregie en samenwerking

Moderne burgemeesters kunnen niet meer alleen opereren vanuit hun formele bevoegdheden. Steeds meer vraagstukken vragen om samenwerking met andere organisaties, andere overheden, en de samenleving zelf. Dit vraagt om een andere vorm van leiderschap: niet hiërarchisch sturend, maar faciliterend en verbindend.

Burgemeesters moeten netwerken kunnen smeden tussen politie, justitie, zorg, onderwijs, bedrijfsleven en bewonersinitiatieven. Zij moeten kunnen bewegen tussen verschillende culturen en logica's, en toch richting kunnen geven zonder direct te kunnen afdwingen.

De toekomst van het burgemeestersambt

Het burgemeestersambt staat niet stil. Er is discussie over de vraag of burgemeesters gekozen moeten worden in plaats van benoemd. Er wordt geëxperimenteerd met waarnemend burgemeesters die flexibeler inzetbaar zijn. En de taken van burgemeesters blijven groeien, terwijl de bestuurskracht soms onder druk staat.

Tegelijkertijd blijft het burgemeestersambt een unieke en waardevolle functie in ons democratisch bestel. De burgemeester is de schakel tussen burgers en bestuur, tussen openbare orde en mensenrechten, tussen daadkracht en democratie. In een tijd van versnippering en polarisatie is die verbindende rol belangrijker dan ooit.

Wat maakt een goede burgemeester?

Na alle analyses van taken, bevoegdheden en uitdagingen blijft de vraag: wat maakt nu eigenlijk een goede burgemeester? Er is natuurlijk niet één profiel dat succes garandeert. Wel zijn er kenmerken die steeds terugkomen bij effectieve burgemeesters.

Ten eerste: persoonlijk leiderschap. Een burgemeester moet kunnen inspireren en richting geven, ook in onzekere tijden. Ten tweede: verbindend vermogen. Een burgemeester moet bruggen kunnen slaan tussen verschillende groepen en belangen. Ten derde: integriteit. Een burgemeester moet het goede voorbeeld geven en kunnen opkomen voor democratische waarden, ook als dat politiek lastig is.

Maar bovenal: een burgemeester moet van mensen houden en van de stad of het dorp dat hij of zij mag dienen.

Conclusie: een onmisbare schakel

Het burgemeestersambt is complex, veelzijdig en uitdagend. Burgemeesters moeten kunnen schakelen tussen ceremoniële taken en crisismanagement, tussen openbare ordehandhaving en verbindend leiderschap, tussen juridische kaders en maatschappelijke dynamiek. Zij staan aan het hoofd van een gemeente, maar zijn tegelijk de verbindingsofficier tussen rijk en lokaal, tussen bestuur en burgers.

In een tijd waarin het vertrouwen in de politiek onder druk staat, is de burgemeester vaak nog wel dat gezicht van de overheid dat burgers kennen en vertrouwen. Juist daarom is het burgemeestersambt zo waardevol voor onze democratie. Het is de plek waar bestuur en burgerschap elkaar ontmoeten, waar beleid en praktijk samenkomen, waar leiderschap en dienstverlening één worden.

De literatuur over het burgemeestersambt laat zien hoe rijk en belangrijk deze functie is. Van juridische handboeken tot persoonlijke verhalen, van crisisanalyses tot toekomstvisies: er valt veel te leren over dit unieke ambt. En dat is maar goed ook, want aan goede burgemeesters is altijd behoefte.